Antropologar, urfolk og nasjonalisme

Den 6. februar burde vere ein kjent dato for mange i Noreg. Det er nemleg då me markerer samane sin nasjonaldag, ein dag som er til for å heidre samisk språk og kultur, og for å minnast den uretten som vart utførd frå statleg hald mot det samiske folk. Me markerer dette den 6. februar av di det var på denne datoen i 1917 at det første samiske landsmøtet fann stad i Trondheim for å sikre samar sine rettar i Noreg. Dette var på mange måtar byrjinga på den etnopolitiske rørsla som skulle føre til anerkjenninga av samar som urfolk og opprettinga av Sámediggi i 1989. Det er kanskje ikkje så mange heime i Noreg veit er at 6. februar er ein nokso viktig dag i New Zealand òg. Den 6. februar 1840 er nemleg datoen for signeringa av Waitangi-traktaten, ein traktat signert av både maoriar og engelske kolonistar som gjorde New Zealand til ein britisk koloni, men som òg skulle sikre maoriane sine rettar til landområde og sjølvstyre. Det sistnemnde er noko det har vore strid om då det var forstått ulikt av britane og maoriane. Somme maoriar følar at retten til sjølvstyre ikkje har vorte oppretthaldt og at språket, kulturen og landområda deira har vorte røva frå dei av staten. I likskap med samane, og med mange andre urfolk kringom i verda, så har maoriane kjempa for retten til å praktisere sitt eige språk og sin eigen kultur utan å måtte frykte for å verte diskriminert av majoritetskulturen.

Dette er ei historie om koloniherrar og deira koloniserte undersåttar. Det kjem til å vere ein svært forenkla versjon av denne historia, men lat oss først byrje i Noreg. Samar og nordmenn har eksistert side om side sidan før Noreg vart eit samla kongerike. Sjølv om dei fleste samar budde i og kring Nordkalotten, så har det vore tradisjonelle samiske busetjingar så langt sør som i Hedmark. Eg skal ikkje påstå at tilhøve mellom samar og nordmenn var heilt fredeleg og uproblematisk i mellomalderen, men det var ikkje før på midten av 1800-talet at det vart verkeleg vanskeleg å vere same. Det mange kanskje ikkje er fullt klar over er at Noreg har vore ei kolonimakt når det kjem til indre Finnmark. Fylket som me kjenner som Finnmark i dag vart ikkje ein del av Noreg før i 1751 og det vart då sett på som terra nullius og lagt under direkte statleg kontroll. Samiske rettar til deira tradisjonelle landskap vart ikkje sett som legitime då dei ikkje var ankra i norske førestillingar om privat eigedom. I 1851 vart «finnefondet» oppretta for å fasilitere norskopplæring i samiske distrikt. Dette var startskotet for ein aktiv og kalkulert fornorskingspolitikk ovanfor samane i Noreg. Målet var å gjere samar til norske subjekt som var bufaste og som snakka norsk. Medan denne politikken var aktiv i Noreg var samiske born plassert i kostskular for å fjerne dei frå dei samiske røtene deira. Samisk språk og kultur vart sterkt sett ned på og for mange samar vart den samiske identiteten deira svært skamfull. Som med mange andre koloniserte urfolk vart alkoholisme eit utbreidd problem blant samane, kanskje som eit forsøk på å døyve skamkjensla tvungen på dei av storsamfunnet. Denne politikken tok ikkje offisielt slutt før i 1989 etter ein lang etnopolitisk kamp som resulterte i opprettinga av Sámediggi kor protesten mot utbygginga av Alta-Kautokeinovassdraget og sveltestreiken framfor Stortinget i 1978 var ein sentral del. Samisk språk er i dag eit av dei offentlege språka i Noreg og samar har vorte anerkjent som urfolk, men det finst stadig dei som ser ned på samane og staten prøver stadig å utøve ei rolle som forvaltar og forsørgjar av samiske interesser gjennom regulering av reindriftsnæringa.

Maoriane i New Zealand har opplevd mykje av den same undertrykkinga som samane har, men det har vore fleire valdelege samanstøyt mellom maoriane og europeiske kolonistar. Det er mykje som tydar på at maoriane busette seg i New Zealand kring 1200-talet og at dei var dei første menneskja med faste busetjingar der. Nederlendaren Abel Tasman sigla opp vest-kysten av New Zealand i 1642, men det var ikkje før James Cook gjorde sine undersøkingar av øyene i 1769 at europearar byrja å reise der. Det byrja med kvalfangstekspedisjonar (det er faktisk ein gammal norsk kvalfangstbase på Stewart Island), men utover 1800-talet kom det fleire og fleire europeiske kolonistar til øyene. New Zealand vart underlagt britisk styre i 1840 med signeringa av Waitangi-traktaten og etter å ha vorte råka av sjukdom og krig vart maoriane gradvis til ein minoritet og erstatta av britiske kolonistar. Likeins som med samane vart språket og kulturen til maoriane sett ned på av britane og det vart forsøkt å opprette eit monolinguistisk New Zealand med engelsk språk. Kostskular vart òg her nytta til å rive maoriborn bort frå røtene deira. Etter andre verdskrig var det ei massevandring av maoriar inn til byane og dei fleste maoriar bur i dag i urbane omgivnadar. Dette har igjen hatt negativ innverknad på maori språk og kultur. Sidan engelsk var prestisjespråket i byane såg mange maoriar det naudsynt å lære borna sine å prate engelsk, noko som igjen gjekk utover kunnskapane deira om maoriane sitt eiget språk. Te roa, som maoriane kalla sitt eige språk, vart likestilt med engelsk som offisielt språk i 1985, men det er framleis mange som ser ned på maoriar i New Zealand. Dette til trass for at mange av maoriane sine kulturelle uttrykk som t.d. haka (ein krigsdans) har vorte adoptert av storsamfunnet i New Zealand gjennom rugbylaget All Blacks som utfører ein haka før kvar kamp. Dette stansar ikkje maoriar frå å vere overrepresentert i fengselsstatistikken og å verte regelmessig ransaka av politiet over bagatellmessige orsakar. Mange Pākehā (europeiske New Zealanderar) ser på maoriar som kriminelle og mange maoriar opplev det som vanskeleg å finne arbeid eller leilegheit grunna opphavet sitt.

Mykje av rasismen mot urfolk me ser i dag kan seiast å ha sitt opphav på 1800-talet. Dette hundreåret såg framveksten av to særs innverknadsrike og problematiske ideologiar; nasjonalisme og sosialdarwinisme. Nasjonalisme, ifølgje Ernest Gellner, er ein ideologi som hevdar at den politiske eininga og den nasjonale eininga innanfor ein stat burde vere kongruente. Med andre ord så burde altso hovudfokuset til staten vere å inkludere alle som høyrar til ‘rett’ nasjon innanfor sine politiske grenser og ekskludere dei som ikkje passar innunder denne kategorien. Den ideelle staten vert difor, sett frå eit nasjonalistisk standpunkt, ein monokulturell og etnisk homogen stat; ein nasjonalstat. Her er det viktig å påpeike at ordet nasjon skildrar ei gruppe menneskje som delar ein felles sosial og kulturell identitet, sjølv om ordet ofte vert nytta synonymt med orda stat eller land t.d. ‘nasjonen Noreg’ (dette visar, i mi meining, kor stor innverking nasjonalisme har hatt på korleis me ser verda, men det for vere eit argument for ein anna gong). Når desse tankane om eit land, ein nasjon og ein stat vert kombinert med sosialdarwinistisk tankegods kor samfunn vert rangert etter kor dei er i eit førestilt utviklingsløp har historia vist at får katastrofale følgjer. Ein treng berre sjå til kva som skjedde i Tyskland då nazistane fekk styre landet med sin vemmelege og rasistiske ideologi. Det som nesten er litt paradoksalt er at grupper som samar og maoriar har spelt på det som kan seiast å vere nasjonalistiske ideal til å verte anerkjent som urfolk og for å sikre seg rettar deretter. Om kvar nasjon skal ha rett til å utfalde seg så må det vel gjelde for urfolksnasjonar òg, noko dei smått har fått pressa gjennom.

Det me som antropologispirer aldri må gløyme er at vår akademiske disiplin var med på å legge grunnlaget for mykje av det rasistiske tankegodset som florerte i det 19. og 20. hundreåret, og som me framleis ser den dag i dag. Kulturar og samfunn vart rangert etter kor dei var i eit førestilt utviklingsløp og det vart til og med gjort forsøk på å finne fysiske orsakar til dei kulturelle og økonomiske forskjellane ein kunne sjå mellom samfunn, dette kan òg kallast vitskapleg rasisme. Det vart utvikla pseudovitskaplege teknikkar som frenologi og andre målingar for å legitimere dette rasistiske tankegodset. Dette gjekk hand i hand med imperialisme, for det er enklare å legitimere undertrykkinga av ein heil kultur om ein ser på dei som nærare dyr enn menneskje. Antropologien har heldigvis i ettertid gjort ei heilomvending når det kjem til evolusjonisme og sosialdarwinisme. Franz Boas, Bronislaw Malinowski, og andre prominente antropologar har alle understrekt at forskjellar i menneskelege samfunn ikkje handlar om at ei gruppe er mindre fysisk eller psykisk utvikla enn ei anna gruppe, men at det heller handlar om forskjellige kulturelle tilpassingar til ulike miljø. Me antropologar burde difor føle eit visst ansvar for å kjempe mot rasisme kvar enn me ser det, fordi me burde vite betre enn alle kor feilaktige, men like fullt katastrofale, slike haldningar faktisk er.