Folgefonnas hemmeligheter

I to artikler i "BT innsikt" har Jostein Bakke, professor ved Institutt for geovitenskap, UiB, tatt for seg Folgefonnas dramatiske hemmeligheter. Samtidig har han vist hvordan breen gir viktig kunnskap om klimautviklingen både i nåtid og i fortid.

Her forteller Bakke om disse sidene ved breen. Stikkord er "skjulte innsjøer" og Folgefonna som "en kanarifugl i klimasystemet":

Høgt, blenkjande over Harangerfjorden

Folgefonna, blenkjande høgt over Hardangerfjorden, gjev ro og fred i sinnet. Folk i farne tider hadde nok same opplevinga, men dei visste også at Folgefonna ikkje var å spøke med. Historiene er mange om hestar som forsvann og om skred og flaumar frå breen. I vår tid har Folgefonna byrja å fortelje ei historie som syner seg å løyne viktig informasjon om klimaet tusenvis av år attende. Og det er dramatiske historier.

Termometer fo klimaet

Breen fungerer som eit termometer for klimaet: Sol, vind, temperatursvingingar, havstraumar, vulkanutbrot og vêrfenomen som El Niño har i tusenvis av år forklart periodar der isen veks eller krympar. Men no er det i stadig større grad menneskeskapte forhold som former den stolte dama på toppen av Folgefonnhalvøya.

Underskot av is

Satellittbilete syner at det i løpet av det siste tiåret har vore ni år med underskot av is til breen. Underskotet skuldast høge sommartemperaturar. Til dømes var det sommaren 2006 blåis heilt til toppen av breen. Det tyder at det ikkje vart produsert ny is nokon stad på heile Folgefonna det året. Held denne trenden fram, er det ein heilt ny situasjon som ikkje kan forklarast med nokon av dei naturlege klimatiske faktorane.

I perioden 1949–2006 har talet på lågtrykk på veg inn i Norskehavet auka med 33 prosent vinterstid. Dette har gitt vintrar med mykje snø på Folgefonna og såleis skulle ein forvente brevekst. Det nye dei siste 10 åra er at auken i nedbør vert utkonkurrert av høge sommartemperaturar og såleis trekkjer breen seg attende.

Brearmar vil forsvinne

Fleire lågtrykk er forklart med temperaturen i havet har auka med 1,5 grader Celsius. Havtemperatur og utbreiing av sjøis har stor effekt på dei globale vindsystema.

Forsking syner at overflatetemperaturane i Atlanteren varierer frå relativt varmt til relativt kaldt med ein syklus på om lag 30 år. Dersom desse sykliske svingingane held fram, vil effekten av global oppvarming først bli redusert, før ei akselerert oppvarming i neste syklus.

Då vil Folgefonna få det vanskeleg og ein forventar at dei fleste brearmane som Bondhusbreen og Buarbreen vil forsvinne heilt.

Naturlege endringar

Men Folgefonna har vore påverka av naturlege endringar i heile si levetid. Den har til og med vore heilt vekke i fem tusen år.

Storleiken til ein bre er styrt av kor mykje snø som kjem om vinteren og kor mykje snø og is som smeltar om sommaren. Kva for ein av dei to faktorane som er viktigast varierer etter breen si geografiske plassering. Folgefonna er spesielt følsam fordi ho er den sørlegaste av våre kystnære brear og ligg midt i bana for vestavindsbeltet. Effektane av endringar i vêrtype som følgje av global temperaturstigning og høgare havtemperaturar påverkar raskt rammevilkåra for Folgefonna sin storleik.

Kald sommar, større bre

Dei langsiktige endringane er kopla til endringar i solstråling. Folgefonna var vekke frå om lag 10.000 år fram til 5200 år før notid. Dette skuldast endringar i vinkelen til jordaksen og rotasjonen jorda gjer rundt aksen.

For 11.000 år sidan var jorda nærmast sola ved sommarsolkverv, medan den i dag er nærmast sola ved vintersolkverv. Dette gav om lag 10 prosent høgare «solinnstråling» om sommaren.

Endringane fram til vår tid har ført til at somrane gradvis har vorte kaldare, medan vintrane har vorte varmare og våtare. Kald sommar og våt vinter gjev brevekst. Folgefonna har dei siste 5000 åra vakse seg større og skulle basert på dette vore på sitt største nokon sinne i dag.

Fuktig luft frå Atlanteren

Vêret på den andre sida av Atlanterhavet er også med på å bestemme storleiken til Folgefonna. Det fuktige vestlandsklimaet og all nedbøren på breen skuldast at det kjem fuktige luftmassar frå Nord-Atlanteren. Vestavindsbeltet er del av eit storskala sirkulasjonsmønster der varmluft stig opp ved ekvator og fell ned ved om lag 30 grader nord og sør når den vert avkjølt. Her sig luftmassane tilbake til ekvator medan områda nord for 30 grader har vestavindsbeltet som fraktar varm luft i retning av polarfronten. Her møter varm og fuktig luft tørr og kalde arktisk luft, noko som gir vêrfrontar og mykje nedbør.

Uver i Amerika

Folgefonna sin storleik koplast direkte til korleis luftstraumane over Nord-Atlanteren og Skandinavia varierer om vinteren. Forklaringa er at retninga nedbørsfeltet har inn mot kysten av Noreg er styrt av mellom anna eit lågtrykk ved Island og eit høgtrykk utanfor Portugal. Skilnaden mellom lågtrykket ved Island og høgtrykket ved kysten av Portugal er særleg viktig for vêret i Skandinavia.

Når Islands-lågtrykket er sterkt fører det til uvêr langs Amerikas austkyst. Samstundes kjem det mykje nedbør inn mot Vestlandet. Det igjen gjev våte og varme vintrar, og gode tilhøve for bre vekst på Folgefonna.

Meir is med vulkanutbrot

Vulkanutbrot og variasjonar i solflekkaktivitet kan gje kortvarige klimaendringar som endrar Folgefonna. Solflekkar er mørke flekkar på solas overflate. I periodar med mykje solflekker er sola meir intens og gjev høgare stråling og varmare vêr.

Vulkanutbrot sender oske og støv opp i atmosfæren og gjer kortvarig nedkjøling på Jorda. Mindre av solas energi slepp gjennom atmosfæren. Mykje vulkansk aktivitet og endringar i solflekkaktivitet var avgjerande for klimaet gjennom «den vesle istida» då dei fleste breane i Skandinavia var på sitt største sidan siste istid (1400 – 1930 før no tid).

Meir regn med El Niño

Vêrfenomenet El Niño gjer at overflatetemperaturen langs dei sentrale og tropiske delane av Stillehavet i periodar aukar med så mykje som 1 grad Celsius. Dette påverkar heile det globale klimaet, og særleg påverkar det transporten av fuktig luft mot nord. Varmare klima i tropane gjev ironisk nok meir is på Folgefonna.

Skjulte innsjøar under Folgefonna

Folgefonna skjuler store innsjøar under isen. Dersom breen minkar, kan vatnet skvulpa over kanten slik at is, vatn og stein veltar nedover dei bratte fjellsidene. Bygda Måge ligg utsett til for ras.

Nokre av bassenga ligg svært nær kanten av breen, og utgjer ein naturfare når breen blir mindre og bassenga blir fylte med vatn. Den største og djupaste innsjøen vert liggjande rett ovanfor Mågejuvet og heilt inn til toppen av Nordfonna.

I Sørfjorden er ein vande med å kasta blikk oppetter liene for å speida etter dyr, skred eller for å sjå etter vårteikn. Så også på Måge ved Sørfjorden i Hardanger. Der er det i tillegg knytt spenning til på kva side av Såta elva renn ut av Folgefonna kvar vår.

I generasjonar har ein vore merksam på dette spesielle fenomenet utan å kjenne løyndomen til elva.

Kortvarige flaumar

Elva renn ut av ein av dei største for­djupingane under Nordfonna - ei for­djuping som i tider der breen er mindre, er fylt med vatn. Den kan vere med å forklare korleis jordsmonnet i dei grøderike frukthagane på Måge har blitt til: Men den har nok også vore til uro for folket på Måge.

I tider når breen har vorte mindre, har denne fordjupinga, som i dag er fylt med is, blitt til eit 70 meter djupt vatn.

Ein bratt iskant har ført til isras og kalving. Vatnet har skvulpa over kanten og sendt kortvarige flaumar ut i Mågegjelet og ned mot fjorden over Måge.

Prestegjelda under breen

Hardangers kvite jomfru, Folgefonna, har til alle tider vore gjenstand for spekulasjonar og mytiske forteljingar. Historiane er mange, som til dømes om dei sju prestegjelda som visseleg skal liggja under breen, men som snødde ned som ei straff frå høgare makter.

I vår tid med framgang i naturvitskapane, tek me steg for steg mot meir kunnskap om den løyndomsfulle dama.

Det siste nye er detaljerte radarundersøkingar av landskapet under breen, som har gitt detaljar om Folgefonna si naturhistorie.

Kva ligg løynd i isen under den kvite snøen?

Oppsiktsvekkjande resultat

I samband med kraftutbygginga på 1960- og 70-talet vart det gjort undersøkingar av kor tjukk isen var utvalde stader på Sørfonna. Vi ønskte meir kunnskap om korleis smeltevatn rant ut frå breen, og saman med NVE vart ein masterstudent sett på prosjektet..

Målingane synte at topografien er svært ujamn og at det kunne skjule seg store dalsystem og innsjøar under Folgefonna.

Fjellgrunnen under Nordfonna er svært ujamn, og breen ligg slett ikkje på eit flatt høgfjellsplatå slik ein gjerne skulle tru når ein ser på topografien kring.

Frå Juklavatnet går det eit stort dalføre heilt nord til Jukladalen, eit dalføre som drenerer mesteparten av isen på heile Nordfonna.

Arbeidet synte også at brefall som Botna­breen og Dettebra har svært små dreneringsfelt, noko som gjer dei sårbare for klimaendringar.

Vidare fann ein mange overfordjupingar som er danna av bre-erosjon.

Ein naturfare

For å danne seg eit bilete av korleis dette vil sjå ut når breen er vekke, vart alle overfordjupingane fylt med vatn opp til terskelnivåa. Då dukka det opp eit trettitals større og mindre innsjøar.

Nokre av desse ligg svært nær kanten av breen, og kan såleis utgjere ein naturfare når breen blir mindre. Den største og djupaste innsjøen ligg rett ovanfor Mågejuvet og heilt inn til toppen av Nordfonna. Under toppen av breen er det ein fjellrygg som lager ein bratt bakkant for innsjøen. Når breen vert mindre, vil denne overfordjupinga verte fylt med vatn og det vert danna ein innsjø som breen vil stå og kalve ut i.

Dette vil kunne utgjere naturfare i framtida då kalving kan føre til flodbølgjer som slår over terskelen og gjev kortvarige flaumar ned i Mågejuvet. Dersom dette skjer til dømes om våren medan det ligg mykje snø i fjellsidene kan skred av ulike typar verte utløyste.

Koplinga mellom innsjøen og den store vifteforma lausmasseavsetninga på Måge er uklar, men det er grunn til å tru at dei store skredavsetningane på Måge kan koplast til periodar når breen har vore mindre.

Undersøkjer meir på Måge

Det har gått skred og flaumar ned i juvet og avsett lausmassane som utgjer det vifteforma landskapet på Måge. Denne prosessen er i dag ikkje aktiv og området vert nytta til fruktdyrking.

Neste steg for å finne ut meir om koplinga mellom breen og landskapet på Måge er allereie i gang. Eit nytt masterprosjekt skal kartleggje og freiste datere avsetjingane i vifta med ulike metodar. Universitetet i Bergen sitt forskingsskip «G.O. Sars» har også vore på tokt til Måge denne vinteren for å undersøkje og ta prøver av den delen av vifta som går ut i Sørfjorden.

Såleis vonar ein å betre forstå koplingane mellom prosessane i høgfjellet og under Folgefonna, med avsetjingane frå breen og skredfaren langs Sørfjorden.