Vitskapsteori

1) Bakgrunn

Studiet av vitskapsteori er, i ein vid forstand, “forsking om forsking”. Emnet omfattar vitskapleg forsking av alle fagområde, samt vitskapens rolle i samfunnet. Metodane er teoretiske og normative, så vel som historiske eller sosiologiske, med rom for både kvalitative og kvantitative tilnærmingar.

Kunnskapsproduksjonen basert på forsking har endra seg dramatisk dei siste hundre åra, med eit stort volum av forskingsaktivitet og av ny kunnskap, og med utvikling av nye teoriar og metodar, endringar på institusjonsnivå, og med auka ansvar overfor samfunnet. Samtidig har vitskaplege og akademiske problem fått større relevans.

Senter for vitskapsteori (SVT) ved Universitetet i Bergen er etablert som ein tverrfakultær institusjon med mål om å stimulere til og støtte forsking som omfattar eit breitt spekter av spørsmål som blir diskuterte i moderne forskingsbaserte samfunn. Senteret skal fungere som ein katalysator for studiet av vitskap ved heile universitetet.

Ved oppstarten vart senteret knytt til alle fakultet og disiplinar ved universitetet. Senteret har to hovudmål:

(i) Studiet av vitskap skal utførast av forskarar som er godt kjende med den vitskaplege aktiviteten som dei undersøker;

(ii) samtidig skal senteret fremje ein generell kompetanse som gjer det mogleg å byggje bru mellom ulike vitskaplege miljø ved universitetet. Senteret støttar universitetets strategiske plan, som har som mål å oppmuntre til tverrfagleg forsking.

Namnet "vitskapsteori" har vore diskutert i detalj. To hovudpunkt fortener merksemd i denne samanhengen:

• Det norske ordet "vitskap" dekkjer universitetsdisiplinar innan alle felt av vitskapleg forsking, ikkje berre naturvitskapane, slik det ofte er tilfelle ved liknande institusjonar i engelskspråklege land.
• Ordet "teori" vart introdusert som ein term for tverrfagleg forsking som inkorporerer både sosiologiske og historiske studiar, men også filosofi og humaniora (og ikkje "enten/eller" som er vanleg ved disiplinbaserte institusjonar).

Universitetet i Bergen sin strategiske plan legg vekt på at universitetet skal arbeide for ei kontinuerleg kvalitetsvurdering av forskingsaktiviteten. Planen understrekar behovet for eit akademisk nettverk som kan fremje diskusjonar om grunnleggjande utfordringar i moderne forsking, inkludert arbeidsvilkår. I tillegg til studiet av normativ forskingsteori og målet om å vere ein katalysator for vitskapleg og akademisk dialog mellom ulike forskingsmiljø, har Senter for vitskapsteori som intensjon å vere eit viktig verktøy i slik kvalitetsvurdering. Senteret ønskjer også å støtte og gjennomføre diskusjonar om forskingsetikk og yrkesetikk. På same måte har senteret som mål å bidra til styrking av tverrfagleg og tverrfakultært samarbeid. Dermed kan senteret bidra til å styrke legitimiteten til forsking i samfunnet. Senteret vil derfor spele ei naturleg rolle som partnar i gjennomføringa av universitetet sin strategiske plan.

2) Forskingsprofil

I samsvar med dette har senteret som mål å vere ein forskingsbasert ressurs for studiet av vitskap i alle fagområde, med hovudvekt på tre hovudområde som overlappar: "Forsking om forsking" innan naturvitskap, samfunnsvitskap og humaniora.

Senteret sin forskingsprofil kan oppsummerast med tre stikkord: vitskap, samfunn, etikk (og igjen, "vitskap" i den breie tydinga av "vitskap og humaniora"). Desse tre stikkorda heng saman, men vi kan peike på spesifikke fokusområde for kvart stikkord:

Vitskap

Vitskap er eit normativt konsept for dei som forskar. Men vitskapleg forsking er på same tid ein aktivitet og ein institusjon som kan beskrivast og forklarast empirisk. Konseptet vitskap (og vitskapleg forsking) kan fokuserast på ulike måtar:

Semantisk perspektiv: Her fokuserer vi først og fremst på vitskap som ei mengde påstandar som blir testa ved hjelp av vitskaplege og vitskaplege metodar, ved å vurdere empirisk bevis og logisk konsistens, med mål om å kome fram til ein godt etablert teori.

Pragmatisk perspektiv: Vitskap framstår som ein aktivitet, styrt av grunnleggjande normer, anten for empirisk eller tekstleg testing eller for diskursiv testing av argumenta som blir ført fram. Frå eit pragmatisk perspektiv kan vi også vektlegge dei retoriske kvalitetane til talehandlinga, og dermed kan vi også få ein kritisk språkbasert tilgang til spørsmål om vitskap og makt.

Sosiologisk perspektiv: Her er hovudfokuset på dei institusjonelle aspekta ved vitskapleg forsking.

Avhengig av korleis konseptet vitskap blir tolka, kan vi difor få ei litt anna forståing av vitskapleg innsikt og forsking, og vi får ulike kritiske problemstillingar for diskusjon: (i) Frå eit semantisk perspektiv får vi til dømes problemet med reduksjonisme når det blir forsøkt å forklare eit semantisk system innanfor rammene av eit anna system. (ii) Frå eit pragmatisk perspektiv får vi til dømes problemet med korleis vi kan "krysse" mellom fag og disiplinar, for å kunne evaluere ulike former for vitskapleg kunnskap. (iii) Frå eit sosiologisk perspektiv får vi blant anna forståing av ulike institusjonar, grupper og interesser, til dømes når det blir forsking på konfliktar og maktstrukturar innanfor og rundt ein forskingsmiljø.

I samsvar med desse spørsmåla har vi debattane om "dei to kulturane" (sjå C. P. Snow), naturvitskapleg og humanistisk forsking - eller kanskje vi heller skal seie: "dei tre kulturane", i den grad vi inkluderer forsking innanfor samfunnsvitskap som den tredje komponenten. Forskingsmetodar, språkbruk og typar kunnskap kan variere på ulike måtar innanfor og mellom kvar av desse "kulturane", akkurat som det samtidig ville vere viktig å forske på det som utgjer felles føresetnader, til dømes når det gjeld normer for samhandling og diskusjon, inkludert spørsmålet om korleis ulike disiplinar kan ha ein stimulerande effekt på kvarandre.

Med dette fokuset på studiet av vitskap kan vi vidare rette merksemda mot den rolla vitskap har spelt i den kulturelle moderniseringsprosessen, både institusjonelt og normativt. I ein situasjon der vitskap opererer globalt, samtidig som det er utbreidd motstand mot "vestleg" kulturell modernisering og mot det som blir oppfatta som "vestleg" vitskap, er dette eit spørsmål av aktuell interesse. Det er difor naudsynt å delta i debatten om modernitet og postmodernitet når det gjeld korleis vi skal forstå vitskapleg og akademisk forsking, og også når det gjeld grensa mellom vitskapleg diskurs og andre former for diskurs.

Samfunn

Dei normative problemstillingane i forskingsprosessen kjem fram i deltakarperspektivet. Men dette perspektivet må supplerast med eit observasjons- og forklaringsperspektiv når vi ønskjer å finne ut kva resultatet av ei spesifikk hending eller initiativ kan vere, og kva som kan vere dei utilsikta konsekvensane. Slike spørsmål kan undersøkast empirisk, til dømes: Kva var dei politiske prioriteringane for forsking innan eit bestemt felt? Korleis fungerer forskingsnormene i praksis, og kva slags skade kan visse forskingsmetodar påføre forsøksobjektet og omverda? Og vidare: Korleis blir spesifikke forskingsresultat brukt eller misbrukt, og kva veit vi om dei langsiktige konsekvensane og om den relative kompetansen til dei aktørane som analyserer ulike typar forskingsresultat og vitskaplege innsikter? Kva rolle har vitskapleg forsking som ein sosial institusjon og som ein intellektuell normsetjar? Korleis blir ulike typar forsking presentert i media, og kva er informasjonsnivået blant lekfolk og ulike arbeidsgjevarar, til dømes i offentleg forvaltning og politikk, og korleis kan lekfolk inkluderast i vurderinga av vitskapleg forsking?

Slike spørsmål krev empirisk forsking, men ein type empirisk forsking som blir opplyst av eit normativt konsept for vitskapleg forsking, sidan dette er den einaste måten å identifisere vitskaplege aktivitetar i kontrast til andre aktivitetar: Moderne kunnskapssamfunn reiser mange etiske og moralske spørsmål som krev kontinuerlege diskusjonar, og for å sikre best mogleg kompetanse i desse diskusjonane, er det nødvendig med eit samspel mellom disiplinbasert vitskapleg forsking og studiar av vitskap der normative spørsmål blir inkludert. Meir presist: Dei etiske og moralske spørsmåla som blir diskutert her, krev ein moralsk-filosofisk kompetanse som også er oppdatert på den noverande situasjonen innan ulike felt av vitskapleg forsking. Negativt uttrykt: Berre moralfilosofi er ikkje tilstrekkeleg, og heller ikkje berre kjennskap til ulike typar av disiplinbasert forsking. Det som trengst er ein kompetanse i «vitskapsteori» som samtidig er forskingsrelatert og normativt orientert.

I moderne kunnskapssamfunn er det dermed nokre tydelege og relevante spørsmål der kompetanse i "vitskapsteori" er avgjerande.

Etikk

Som ein forskar ser ein etter ikkje-trivielle spørsmål, betre metodar og modellar, meir solide bevis, meir overtydande argument, og meir trygge, pålitelege og interessante resultat. Difor er konseptet vitskap eit normativt konsept, og spørsmålet om normativ gyldigheit representerer ein viktig utfordring for studiet av vitskap.

I tillegg har vi utfordringar knytt til ulike etiske spørsmål om bruk og misbruk av forskingsresultat og mogleg skade og brot på rettar under forskingsprosessen. Med utviklinga av informasjonsteknologi har vi også auka problem med vurdering av opphavsrett og kontroll av juks, samt kvalitetsvurdering av eit overveldande kaos av informasjon.

Desse ulike normative og etiske spørsmåla kan observerast i forskingsprosessen på ulike tidspunkt og nivå. Vi kan til dømes skilje mellom "før", "i løpet av" og "etter":

Før: Spørsmål knytt til forskingspolitikk, som prioritering av spesifikke forskingsfelt og kunnskapstypar.

I løpet av forskingsprosessen har vi på den eine sida filosofiske spørsmål om normer for vitskapleg og akademisk arbeid, og på den andre sida vitskapsteoretiske spørsmål om ulike former for skade og om skadar på forsøksobjekt og omverda.

Og til slutt, etter at forskingsresultata har blitt publiserte, så har vi på den eine sida etiske og politiske spørsmål om fare for misbruk og risiko med utilsikta negative konsekvensar, og på den andre sida spørsmål om etikk og vitskapsteori knytt til fare for feiltolking og uvisse på grunn av ulike former for intern usikkerheit. Vi har også spørsmål om svindel og kvalitetsvurdering.

I tillegg har vi normative spørsmål om den rolla som vitskapleg aktivitet har i samfunnet vårt, både institusjonelt og som standardberar for opplyste og upartiske diskusjonar i eit ope og demokratisk samfunn. Vi møter også normative spørsmål om forskingsinformasjon, korleis presentere forskingsresultat for ålmenta, og rolla til lekfolk i diskusjonar om etiske og politiske problem. Eit komplekst spørsmål i denne samanhengen er spenninga mellom retten til kunnskap som eit universelt prinsipp og kunnskapsgapet mellom rike og fattige. Slike spørsmål bør generere forskingsplanar om kven som har kontroll over kunnskapsapparatet og om grunnleggjande rettsprinsipp om universell tilgang til kunnskap.

Desse tre stikkorda — vitskap, samfunn, etikk — peikar på fleire klynger av presserande spørsmål i moderne kunnskapssamfunn. Desse spørsmåla er både interessante og opne for forsking, men krev kompetanse i vitskapsteori. Her er nokre eksempel som illustrasjon:

(i) "Meir kunnskap, større uvisse"

Dette skarpt formulerte paradokset uttrykkjer eit poeng som (til dømes) Karl Popper har framheva, som eit argument retta mot tanken om at det er mogleg å føresjå framtida i sin heilskap: Handlingane våre er baserte på den kunnskapen vi har på eit gitt tidspunkt; gjennom forsking blir ny kunnskap generert; og i den grad framtidsplanane våre bygger på kunnskap vi ikkje hadde tidlegare, ville det ikkje vere mogleg å føresjå desse handlingane. Tanken om fullstendig treffsikkerheit er dermed umogleg når ny kunnskap, relevant for handlingane våre, stadig blir generert. Sjølv i tilfelle der vi ikkje har som mål å gi ein fullstendig prognose, har dette argumentet tyngde i eit forskingsbasert samfunn: Jo raskare ny kunnskap utviklar seg, desto meir problematisk blir det å føresjå kva vi kjem til å gjere i framtidige scenario. Jo meir ny kunnskap vi får, og jo raskare det skjer, desto større blir uvissa for dei som vil handle framtidsretta basert på kunnskap.

Dette gjeld ikkje berre ny kunnskap som kan brukast instrumentelt, som eit verktøy innanfor kjende rammer. Det gjeld også dei forskingsbaserte oppfatningane vi har om situasjonen vi handlar i, om kven vi er og kva vi ønskjer - og om dei utilsikta konsekvensane av det vi prøver å oppnå.

(ii) "Å gjere synleg tyder å gjere usynleg"

Dette skarpt formulerte paradokset uttrykkjer eit poeng som er kjent frå Martin Heidegger si vektlegging av det interne samspelet mellom "avdekking" og "tildekking". Enkelt sagt: At eit fenomen blir synleg på ein måte frå eitt perspektiv, inneber at det blir usynleg med tanke på eit anna perspektiv. Det vi oppfattar, kjem til syne i lys av dei konsepta vi bruker for å forstå det. Det som blir oppfatta, blir “konstituert” på ein eller annan måte, der andre måtar å “konstituere” det på alltid er mogleg. Når vi “avdekkjer” på ein måte, dekkjer vi samtidig til på ein annan. Oppfatningane våre er perspektivistiske.

I eit samfunn basert på vitskap genererer vi derfor perspektivbunden kunnskap, som samtidig gir innsikt frå eitt perspektiv og "skuggar for" eller "ser bort frå" synspunkt frå andre perspektiv. Jo meir det forskingsbaserte samfunnet utviklar seg, desto meir spesialisering og fragmentering blir det, saman med auka perspektivisme.

Ein semantisk syntese av alle fag og konseptbaserte perspektiv er utilgjengeleg for eit menneske. Enkelt sagt: Vi ser «stykkevis og delt». Utvikling av forskingsbasert kunnskap inneber derfor at vi samtidig "ser meir" og "ser mindre".

Difor har vi ei rekkje problem for studiet av vitskap, problem som kan undersøkast ved hjelp av case-studiar som grunnlag: I den grad all forsking er fanga innanfor det eine eller andre perspektivet, kva tyder det då at veksten i forskingsbasert kunnskap samtidig inneber vekst i perspektivistisk "skuggelegging"? På kva måte kan ulike perspektiv seiast å vere samanliknbare? På kva måte kan eit perspektiv seiast å "flyte over" til eit anna perspektiv, og på kva måte kan vi (som epistemiske personar) "krysse fram og tilbake" mellom slike perspektiv? Og korleis kan vi hindre at visse perspektiv blir for dominerande, på ein uheldig måte? Korleis kan vi i relevante tilfelle avgjere kva som er dei relevante perspektiva? Og på kva måte kan vi fastslå at denne perspektivismen inneber at vitskapsbasert kunnskap aukar maktesløysa vår?

Ut frå desse to punkta ([i] og [ii]) kan vi formulere fleire interessante og realistiske forskingsprosjekt — her er nokre forslag:

I lys av desse innsiktene er det fornuftig å fokusere på behovet for ein diskurskultur som både omfattar ein (meta-)kompetanse hos aktørane og utvikling av relevante institusjonar, til dømes innan utdanning og media.

På kva måte er slik (meta-)kompetanse i form av refleksiv "kunnskap om kunnskap" nødvendig, der ein (til dømes) er kjent med problemet knytt til det første punktet, dvs. (i) om meir kunnskap og rask vekst i kunnskap inneber meir usikkerheit og større problem med prognosar, og knytt til det andre punktet, dvs. (ii) om forskingsbasert synleggjering av noko kognitivt samtidig inneber å gjere noko anna kognitivt usynleg?

Og på kva måte er ei gruppe relevante institusjonar naudsynte for ei passande utveksling av idear og meiningsdanning, frå skular og massemedia til ulike arenaer for offentleg diskusjon og politiske læringsprosessar?

Frå utvalde døme kan desse typane problem undersøkast vidare: Kva slags kunnskap og ferdigheiter "går av moten" som eit resultat av utviklinga innan vitskap og teknologi? Finst det grunnlag, til dømes, for å hevde at slik "utdatertheit" er særleg gyldig for faktakunnskap, til dømes om samfunnsforhold, eller ferdigheiter som blir brukt i spesifikke teknologiar som blir utdaterte, som innanfor datamaskinfeltet? På den andre sida, vil meir "varige" (meta-) ferdigheiter (som korleis ein lærer og korleis ein tileignar seg kunnskap og evaluerer det som er relevant og veldokumentert kunnskap) bli funne, innanfor det mangfaldet av informasjon vi blir utsett for i denne datamaskinalderen?

Vidare, kva tyder det at det finst ein viss grunnleggjande kunnskap (og ferdigheiter) som ikkje endrar seg i nokon merkbar grad? På kva måte gjeld dette (til dømes) for kunnskap om naturlover og matematikk, og også for historie og språk?

Og vidare: Kva seier desse spørsmåla om problemet med korleis vi bør utforme sentrale samfunnsinstitusjonar, til dømes utdannings- og forskingsinstitusjonar og offentleg forvaltning? Kva implikasjonar kan forsking på slike spørsmål ha for våre oppfatningar om veleigna prosedyrar, vurderingskrav og utveljingsprosedyrar for personar i ulike offentlege organ?

Dette typen spørsmål kan peike mot det normative, først og fremst med tanke på framtidige forbetringar; men slike spørsmål kan også reisast med mål om å få betre innsikt i det som faktisk skjer, eller i noko som har skjedd tidlegare. Ut frå slike spørsmål kan ein (til dømes) generere forsking på samanhengen mellom politikk og typar kunnskap i ulike fasar av moderniseringsprosessen, til dømes i Noreg på 1800-talet. Eller vi kan fremje forsking på spørsmålet om den relative dominansen av ulike typar kunnskap etter andre verdskrig i Noreg, til dømes under gjenoppbyggingsfasen, eller knytt til protestrørslene på 1960- og 1970-talet, eller etter Berlinmurens fall. Mange meiner at vi gjennomgjekk noko som liknar på eit "paradigmeskifte" når det gjeld kunnskap og identitet i desse tidsperiodane. Kan dette vere sant? I så fall, korleis og kvifor? Er det til dømes sant at visse fagdisiplinar har vore dominerande i desse prosessane, til skade for andre?

Desse spørsmåla opnar for ei kritisk refleksjon om forskingspolitikk. På dette punktet kunne samanliknande studiar av modernitet vere opplysande, til dømes ved å samanlikne liknande utviklingstrekk i ulike europeiske nasjonar.

I ei pragmatisk basert forsking om utviding av kunnskap vil det ikkje berre kome spørsmål om kognitiv perspektivisme, kompetanse og usikkerheit, men også om endringar i den sosiokulturelle identiteten. Kunnskap er ikkje berre eit verktøy, men gjeld også for sjølvforståing og moralske normer på ulike nivå.

Dette punktet omfattar, blant anna, eit spørsmål om tilhøvet mellom vitskapeleggjering og tradisjonell kultur. I kva forstand finst det førmoderne kulturar som ikkje harmonerer med moderne vitskapeleg baserte samfunn? Og korleis kan og bør vi, i eit moderne globalisert samfunn, forhalde oss til ei mangfald av "omfattande læresetningar"? I kva forstand er til dømes ein grunnleggjande humanistisk kompetanse, som kunnskap om språk og historisk innsikt, viktig i slike forsøk på tverrkulturell forståing og identitetsutviding? I den grad utdanningssystemet skal lære ulike livs- og verdssyn, korleis kan og bør dette gjerast? Er den vanlege oppfatninga, at valet står mellom fakta og forkynning, ei uheldig oppfatning forårsaka av omgrepsfattigdom? - sidan ein slik konseptuell dikotomi ikkje verdset problemet med forståing, i ein hermeneutisk forstand? Kva kan vi, gjennom hermeneutisk forsking basert på utvalde case-studiar, oppnå ei betre innsikt i korleis ulike kulturar, ved å vere kulturar, gjer kvarandre rikare utover læringsprosessane som det einskilde individet kan meistre fordi dei som personar kan lære å skifte mellom ulike kulturelle kodar?

På same måte kan vi fremje forsking innanfor studiet av vitskap når det gjeld tilhøvet mellom ein vitskapeleg skapt og diskursiv kultur med ein refleksiv identitet og ufråvikelege universelle rettar på den eine sida, og kontekstuelle kodar for kulturell meining og verdiar på den andre sida. Ved å bruke utvalde døme kan ein forske både på tilhøvet mellom ulike typar vitskapeleg kunnskapsutveksling og tradisjonsbaserte måtar å tenkje og handle på, og også på tilhøvet mellom vitskapeleg kunnskapsutvikling og ulike typar handlingsbaserte innsikter i livsverda.

Vi kan no peike på ei rekkje interessante spørsmål for studiet av vitskap, for "vitskapsteori" — i form av stikkord, til dømes:

• Moglege tilnærmingar for å redusere ugunstige typar monodisiplinært "tunnelsyn"
• Føresetnader for vellukka tverrfagleg forsking
• Tilhøvet mellom kvalitative og kvantitative metodar i profesjonelle fagfelt
• Spørsmålet om den nye "kontakten" mellom post-normal vitskap og det moderne "risikosamfunnet"
• Dominans og makt i tilhøvet mellom fagfelt
• Tilhøvet mellom disiplinbasert ekspertise og vurderinga frå lekfolk
• Tilhøvet mellom vitskapeleg kunnskap, og folkeopinion
• Det normative prinsippet som ligg implisitt i ulike samfunnsvitskapar
• Spørsmålet om grunnleggjande normer for forsking og for ein diskursiv kultur
• Etiske problem knytt til prioritering og fordeling i helsepolitikk
• Fattigdom og rettferd
• Etiske prinsipp for bioteknologi.